Hoe komt het toch dat negatieve communicatiecirkels zo moeilijk te voorkomen of te doorbreken zijn?
Dat is de vraag van het vorige blogartikel. Vervolgens vertelde ik hoe 2 vormen van conditionering hierin een belemmerende rol spelen:
- Klassieke conditionering
- Operante conditionering
Vorige keer heb ik toegelicht hoe klassieke conditionering werkt, nu is operante conditionering aan de beurt.
Bij operante conditionering worden nieuwe (communicatieve) gedragingen aangeleerd op grond van de effecten die gedragingen met zich meebrengen. Simpel gezegd:
- Beloningen geven vreugde en zijn positieve bekrachtigers van gedrag.
- Straffen doen pijn en zijn negatieve bekrachtigers van gedrag.
Thorndike was de eerste die deze vorm van leren met een hongerige kat in een kooi onderzocht. In dit youtube-filmpje zie je een prachtig conditioneringsvoorbeeld van 2 katten met hun eetbelletje:
En in dit filmpje een sprekend voorbeeld met mensen:
Leren middels belonen en straffen maakt dus onlosmakelijk deel uit van ons leven. Als baby onderscheid je voornamelijk prettig of onprettig. Later ga je steeds meer en steeds ingewikkeldere of indirectere manieren leren om:
- pijn te voorkomen
- je behoeften te vervullen
Wat is straffende communicatie?
In het kader van operante conditionering is straffende communicatie de communicatie die jou pijn doet. Dit kan van alles zijn, zoals:
- een negatief oordeel
- boosheid
- aandacht onthouden
Belonende communicatieve uitingen brengen vreugde en zijn bijvoorbeeld:
- een positief oordeel
- bevestiging
- empathische aandacht geven
Aandacht als voorbeeld
Zonder aandacht kunnen we niet leven. Aandacht is net als communicatie een voorwaardelijk middel om veilige verbondenheid tot stand te brengen.
En dat maakt aandachtschenken een heel geschikt, maar wel heel ingewikkeld belonings- of strafinstrument… Vooral omdat het ook wisselend onbewust en bewust ingezet kan worden.
Positieve aandacht willen we gemiddeld genomen allemaal wel. En negatieve aandacht liever niet. Helemaal geen aandacht willen we meestal nog liever niet.
Vandaar dat we in reactie op een zwijgzame partner soms maar zelf met negatieve aandachttrekkerij de negatieve aandacht van onze partner oproepen:
- liever negatieve aandacht dan geen aandacht
- liever boosheid of tranen dan helemaal geen gevoel
Geen aandacht ofwel vermeende onverschilligheid interpreteren we als het ontbreken van liefde. En zie hier ook weer alle ingrediënten voor een negatieve communicatiecirkel, met als inzet wie wanneer welke aandacht wel of niet geeft en met welke bedoeling.
Onbewust straffend
Op het moment dat je op je tenen gaat lopen en niet meer ‘alles’ durft te zeggen, waar precies ben je dan bang voor? Welke ‘straffende’ reactie verwacht je?
- Onbegrip en gedoe?
- Een uit de hand lopende discussie?
- Een boze reactie?
- Een gekwetste reactie?
Hiermee duikel je regelrecht de negatieve communicatiecirkel in met elkaar. Want waarschijnlijk ervaar je elkaar allebei als straffend. De onderliggende schrikreactie is verhuld en wie weet is die reactie ook nog eens klassiek geconditioneerd.
Ik maak zelden mee dat partners elkaar bedoelen te straffen of elkaar eens even flink willen laten schrikken. Toch kunnen partners dit wel zo ervaren. En elkaar er zelfs van beschuldigen.
Regelmatig hoor ik partners vertellen dat ze ergens in zichzelf denken dat hun partner het erom doet. Het expres doet.
“Jij hebt mij pijn gedaan!”
De zin die je impliciet of expliciet hoort. Ik weet niet hoe het bij jou zit, maar als ik deze zin hoor dan ervaar ik in 1e instantie een beschuldiging. Alsof ik harteloos ben en alsof het opzet was.
Ik hoor partners vertellen dat zij dan ook weer gekwetst zijn: hoe slecht ken je mij dat je zo slecht over mij denkt! Kennelijk is er dan weinig vertrouwen.
Een nieuwe negatieve communicatiecirkel kan zich dan weer toespitsen op wat ieder wel en niet bedoelde, en hoe dat wel en niet geïnterpreteerd moet worden.
Bewust straffend
Er zijn ook partners die aandacht bewust inzetten als belonings- of strafinstrument. Zo kun je bijvoorbeeld de zwijg- en negeerbehandeling inzetten als iets van de ander jou in verwarring brengt, niet bevalt of als die ander jou pijn heeft gedaan.
In een meer extreme vorm kom je dan uit bij gaslighting: hoe je iets ook probeert bespreekbaar te maken, deze partner weet het altijd zo te draaien dat jij degene bent die moeilijk doet en onterecht ‘overal’ iets achter zoekt.
Dan alleen nog maar belonende communicatie?
Je kunt ervoor kiezen om voortaan negatief gedrag bewust geen communicatieve aandacht te geven (alsof je neus bloedt), en gedrag dat je fijn vindt te stimuleren met positief belonende communicatie:
- Wat fijn dat je hebt gedaan!
- Geweldig van je!
- Wat ben ik hier blij mee!
- Oh wat bijzonder!
- Jij bent de liefste van iedereen!
- Wat waardeer ik jouw inzet, dankjewel!
Het geven van bevestiging en complimentjes past helemaal in het positieve wensplaatje als bij jullie de verwijten heen en weer gaan dat je altijd alleen maar het negatieve noemt en nooit eens wat wel fijn is.
Maar helaas… straffende communicatie vermijden en vervangen voor belonende communicatie werkt uiteindelijk ook niet om negatieve communicatiepatronen te doorbreken.
Dat komt onder meer door deze verschijnselen:
- Uitdoving. Als de koppeling tussen gedrag en beloning verdwijnt, zal het gedrag afnemen. Je partner deed het alleen maar om de beloning, om jou te plezieren.
- Vermijding. Stel dat je geleerd hebt om ruzie te vermijden door niets meer tegen te spreken, dan ervaar je ook niet meer dat tegenspreken soms juist iets positiefs teweegbrengt.
- Devaluatie. Het niet krijgen of halen van de beloning voelt als een straf. Je partner raakt vertrouwen kwijt (zie je wel, ik kan het toch niet goed doen of aan die geweldige verwachting van jou voldoen) en geeft op. De pijn hierover kan tot depressiviteit of negatief gedrag leiden.
De oplossing
Het liefst zou ik tegen je willen zeggen om nu alles rondom klassieke en operante conditionering weer te vergeten en er vooral niets mee te doen.
Want de beste manier om negatieve communicatiecirkels te doorbreken is aandacht te schenken aan dat wat er echt aan ten grondslag ligt.
Steeds weer. In het hier en nu. Elke dag.
Door dit op de EFT-manier te doen, worden jullie vanzelf opnieuw geconditioneerd zonder dat je daar zo bewust met al je wilskracht en discipline aan moet werken.
Want wat leren we van de werking van conditionering?
Ten eerste: onder de werking van conditionering komen we niet uit. Ik denk niet dat we sociaal-cultureel, psychologisch en evolutionair zo ver zijn dat we voortdurend in een oordeelvrije zen-staat zonder hechtingtriggers kunnen leven, helaas.
Ten tweede: weten hoe het werkt en wat er bij allebei speelt is dus niet genoeg. Jezelf kunnen zijn betekent dat ook je conditioneringsreflexen erbij horen. Ook al zijn die niet altijd even leuk voor jouw partner.
Ten derde: gedrag dat niet vertoond wordt kun je ook niet bekrachtigen. Je partner ‘verwijten’ dat hij of zij uit zichzelf niet belonend communiceert is dus een lastige…
Ten vierde: houd rekening met het verschijnsel overgeneralisatie. Vroegere angst voor onvoorspelbaar boze ouders kan bijvoorbeeld leiden tot angst voor elke soort ruzie of fellere woordenwisseling. Of enkele ‘correcties’’ kunnen leiden tot het idee dat je het altijd fout doet.
Ten vijfde: sommige triggers en communicatieve uitingen zullen dus toch wel pijn doen. Vraag jezelf dan af: is het doel dat je elkaar nooit pijn mag doen? En denk je dat dit realistisch is? Hoe strategisch moet je dan wel niet gaan communiceren? En dus op je tenen lopen…
Dus op de expliciete of impliciete zin “Jij hebt mij pijn gedaan” of “ik ben gekwetst door jou” zou je dit kunnen vragen:
- Wat is het dat jou pijn deed?
- En wat is de pijn die jij voelt?
- Wat is het waar je dan bezorgd om bent?
- Mag ik jou nu ook mijn pijn vertellen?
- En mijn bezorgdheid?
Per situatie kun je zelf kijken hoe je dit vraaggesprek voert. De tips voor nu zijn in elk geval:
- Begin bij je partner en vraag daarna ook zeker aandacht voor jezelf. Het is jullie cirkel waarin je allebei een aandeel hebt en dat wat eronder ten grondslag ligt mag je ook gelijkwaardig aandacht geven.
- Zie jezelf niet als de dader van de kwetsing of de pijn (tenzij je het expres deed..), maar als degene die iets getriggerd heeft. Je hoeft jezelf niet te verdedigen, verleg de aandacht naar de zorgen of angsten die je partner heeft.
- Pas voor jezelf stimulusdiscriminatie toe. Maak met andere woorden onderscheid tussen situaties waarin een bepaalde communicatieve uiting wel of (nog) niet helpend is.
Drie troostende perspectieven (vind ik;)
Het zou je kunnen ontmoedigen als je bedenkt hoe sterk conditioneringen werken. Reflexen zijn best moeilijk te voorkomen of te beheersen.
Het eerste troostende perspectief is dat het wel mogelijk is. Je hebt het tenslotte deels ook geleerd middels conditionering. Dus nieuwe reflexen kun je ook weer leren.
Het tweede troostende perspectief is dat je zelf een grotere rol kunt spelen dan je misschien denkt. Ik doel hier op het interactionistische standpunt: hoe jij je ontwikkelt is niet alleen een kwestie van aangeboren en aangeleerde ‘reflexen’, maar ook van de manier waarop je ermee omgaat.
Door je eigen aard en karakter bepaal je ook gedeeltelijk je eigen omgeving en daarmee je eigen ervaringen. Die ervaringen bepalen vervolgens ook weer jouw omgeving.
Het derde troostende perspectief is deze relatieparadox: straffende communicatie voelt straffend wanneer je relatie in een onveilige fase verkeert. Je leert dit om te buigen en in de veilige fase te komen, maar zodra het veilig is maakt het niet zoveel meer uit hoe je communiceert.
Eenvoudigweg doordat je het niet meer als straffend opvat. Waardoor je uiteindelijk ook minder gauw in negatieve communicatiepatronen verstrikt raakt.